جلفا منطقه ارمنی نشین اصفهان دارای کلیساهای تاریخی و خیره کننده‌ای است که بخش متفاوتی از جاذبه های شهر را تشکیل می دهند. اکثر کلیساهای جلفای اصفهان با موزاییک و آجرهای کوچک تزئین شده اند که با توجه به نمای خارجی کلیسا و مساجد می توان به این نتیجه دست یافت که شیوۀ کار و تزئین هر دو به یک شکل بوده است و تنها تفاوت آنها اضافه شدن صلیب به کلیساها به عنوان سمبل مسیحیت است.
سه شنبه، ۴ مهرماه، به همت معاونت فرهنگی-گردشگری شهرداری اصفهان و همکاری خلیفه گری ارامنه اصفهان و جنوب ایران، خبرنگاران اصفهان، از نادیده های دیدنی محله جلفا بازدید کردند.
خبرنگاران با همراهی آرگین آبنوسیان، مسئول دفتر گردشگری خلیفه گری، ابتدا از میدان جلفا دیدن کرده، با تاریخچه غنی ارامنه اصفهان آشنا شدند. سپس با حضور در کلیسای مریم مقدس، دیر کاتارینیان مقدس و کلیسای میناس مقدس با تاریخچه، معماری و دیوارنگاره های منحصر بفرد این جاذبه های تاریخی و همچنین آیین های مذهبی آشنا شدند. با روایت این جاذبه های دیدنی همراه باشید:
جلفا یکی از محله هایی است که در زمان حکومت سلسلۀ صفویه به شهر اصفهان افزوده شد. ساکنان این محله را ارامنه ای تشکیل می دادند که از شهر جلفا، واقع در کنارۀ رود ارس، قفقاز، نخجوان، ایروان، ارزروم و حوالی قارص، به این محله کوچانده شده بودند.
کوچ ارامنه به جلفا در سال۱۰۱۳ق برابر ۱۶۰۵م رخ داد. جلفا در کنارۀ جنوبی زاینده رود قرار گرفته و امروزه دیگر تنها ارامنه در آن زندگی نمی کنند، اما در گذشته فقط به محل سکونت و کار آنان اختصاص داشت.
اغلب ارامنه در آن روزگار که جلفا بنا شد، به تجارت و مبادلات بازرگانی اشتغال داشتند و در این نوع امور بسیار فعال بودند و به همین دلیل نیز افرادی بسیار ثروتمند در میان آنان بودند که می توانستند با مال و ثروت خود به وسعت جلفا بیفزایند و بناهایی گرانبها و ماندنی بسازند. از جملۀ این ثروتمندان خواجه نظر و خواجه اودیک را می توان نام برد.
کلیساهایی که در جلفا ساخته شده است از آثار جالب و با ارزش تاریخی هستند که اکثر آنها در نیمۀ اول قرن هفدهم ساخته شده اند. مجموعاً تعداد بیست و چهار کلیسا در جلفا بنا شده است که در حال حاضر فقط ده کلیسا کاملاً سالم و پا برجا باقی مانده اند و بقیه یا به طور کلی ویران گشته و یا در حال ویران شدن است.
کلیساهای جلفا از لحاظ طرح، ساختار و آذین ها به هم شباهت دارند و از لحاظ معماری ترکیبی از سبک های ایرانی و ارمنی هستند. طرح ها و تقسیمات اصلی کلیسا بر اساس نیاز و احتیاجات آئین و عبادات مذهبی کلیسا پایه ریزی شده اند که از کلیساهای ساخته شده از سنگ در ارمنستان الهام گرفته اند. از طرفی استفاده از آجر در تزئین نمای بیرونی و شکل گنبد ها کاملاً نشانگر تأثیر هنر اسلامی است.
نمای بیرونی اکثر کلیساها با موزاییک و آجرهای کوچک تزئین شده اند. با توجه به نمای خارجی کلیسا و مساجد می توان به این نتیجه دست یافت که شیوۀ کار و تزئین هر دو به یک شکل بوده است و تنها تفاوت آنها اضافه شدن صلیب به کلیساها به عنوان سمبل مسیحیت است.
ارامنه پس از مهاجرت به جلفای نو، با الهام گرفتن از هنر اسلامی کلیساهای خود را ساخته و تزئین کرده اند.
در زمینۀ نقاشی می توان گفت که بنیان و پایۀ آن از جلفای قدیم سرچشمه گرفته و با تأثیرات هنر ایرانی و با برخورداری از جریان هنریِ متأثر از اروپا، توأم گردیده است.
نقاشی های هنری ارمنی سده های هفدهم و هجدهم میلادی، به سبک نقاشی های اروپا به ویژه ایتالیا و هلند متمایل شد. با وجود این، نقاشی ها کاملاً شیوه اروپایی ندارند و خصوصیات ملی خود را نیز حفظ کرده اند. در واقع سایه روشن‌ها و رنگ‌آمیزی آنها ترکیبی از شیوه‌های اروپایی، ارمنی و ایرانی است.
به دستور شاه عباس صفوی، معماران ایرانی آنان را در ساختن کلیساها یاری کردند. درون کلیساها وجود گچکاری های تزئینی مطلا و کتیبه های سفالی همه نشانگر آن است که ارامنه در این فنون از مهارت خاصی برخوردار بودند، اغراق نیست اگر گفته شود که کتیبه های سفالی موجود در کلیساهای جلفا در زمرۀ بهترین و اصیل ترین کتیبه های موجود در دوران صفویه است.
گنبد کلیساهای جلفا بر خلاف مساجد اصفهان بدون تزئینات و سفال های رنگی هستند. سادگی نمای بیرونی کلیساها باعث می شد که شکوه و جلال داخل آنها به مراتب با شکوه تر و چشمگیرتر به نظر بیایند.
هنر اسلامی و هنر ارمنی با هم تلفیق شده و در ساخت و تزئین کلیساهای جلفای نو به کار رفته است.
در جلفا بیست و چهار کلیسا وجود دارد، که کلیسای جامع (وانک ناجی مقدس) و دیر راهبه ها نیز در زمرهٔ آنها هستند.
کلیسای گورک مقدس
کلیسای گورک مقدس توسط خواجه نظر در سال۱۶۱۰ ــــ ۱۶۱۱م ساخته شد و به همین دلیل این کلیسا که از قدیمی ترین کلیساهای جلفا است به نام کلیسای خواجه نظر نیز نامیده می شود. در حیاط آن تعداد زیادی سنگ های کنده کاری شده وجود دارد.
داخل کلیسا بسیار زیبا است. تزئینات کلیسا را کاشی های هفت رنگ با نگاره‌های گل و گیاه، کاشی های تک رنگ و موازییک تشکیل می دهند.
هیچ گونه نقاشی روی دیوارهای آن وجود ندارد جز نقاشی رنگ روغن بسیار گیرایی از صعود جسمانی مریم مقدس در بالای محراب. مجموعه ای از سنگ ها در محوطه حیاط در قسمت شمال کلیسا قرار دارند که در سال ۱۶۱۴م توسط شاه عباس اول برای دلجویی از ارامنه ای که اماکن مقدس خود را از دست داده بودند، از کلیسای جامع اجمیاتسین در ارمنستان به جلفا آورده شد.
روایتی که در مورد این سنگ ها وجود دارد از این قرار است. که آنها را به داخل شهر نبردند، بلکه در یک ساختمان گنبدی شکل در دهکدۀ باتون واقع در خارج از اصفهان قرار دادند، سپس ارامنه به دیدن آن سنگ ها می رفتند و با روشن کردن شمع آنها را محترم می داشتند. این سنگ ها در آنجا باقی ماندند تا این که اهالی مسلمان دهکده پیش شاه شکایت بردند و گفتند که بعد از آوردن سنگ ها به آن دهکده، اهالی ده می میرند و مقدار محصول گندم نیز کم شده است، شاه دستور داد تا آنها را به جلفا حمل کرده و در کلیسای خواجه (گورک مقدس) قرار دهند.
در این کلیسا یک صلیب چوبی با ارزش وجود دارد که بر روی آن نقوشی از قدیسین کنده کاری شده و آن توسط هنرمندی چیره دست ساخته شده است. چوب آن متمایل به رنگ سرخ و دارای تزئینات و نقوش بسیار زیبایی است که اکنون به کلیسای جامع (وانک ناجی مقدس) آورده شده و از آن بخوبی مراقبت به عمل می آید.
این کلیسا در محله ای به نام غریب واقع شده که در نزدیکی زاینده رود و تا اندازه ای از جلفا دورتر واقع شده است.
کلیسای سورب آستواتساتسین (مریم مقدس)
کلیسای مریم مقدس توسط خواجه آوتیک باباکیان در سال۱۶۱۲ ــــ ۱۶۱۳م کنار میدان بزرگ جلفا ساخته شد.
داخل کلیسا دارای تزئینات مختلف با طرح های متنوع از قبیل نقوش فانتزی و خیالی، پرندگان، گل ها، حیوانات واقعی و خیالی و درختان سرو است. بر دیوارهای کلیسا نقاشی هایی که بر روی بوم کار شده آویخته شده است.
به سبب این که کلیسا مریم مقدس نامیده می شود، زنان نسبت به این کلیسا اعتقاد بیش از حدی داشتند و روزهای چهارشنبه از اطراف جلفا و محله های دورتر انبوه زنان جهت خواندن دعا به این کلیسا می رفتند. به خصوص در روز عید پاک کلیسا پذیرای تعداد بی شماری از مردم بود که برای خواندن دعا و انجام مراسم مذهبی به آنجا می رفتند.
سنگ قبر خواجه آودتیک سازنده کلیسا نیز در قسمت شرقی محوطه قرار دارد.
کلیسای سورب هوهانس مگردیچ (یحیی تعمید دهندهٔ مقدس)
این کلیسا در محلۀ چهارسو واقع شده و در سال۱۶۲۰ ــــ ۱۶۲۱ م ساخته شده است. تاریخچۀ بنای این کلیسا بر روی کاغذی قدیمی و پاره نوشته شده است و در آن این نکته ذکر شده که این کلیسا قبلاً با نام حضرت مریم (سورپ استواتساتسین) ساخته شد ولی بعدها به دلیل یادگاری که از هوهانس مقدس توسط خواجه یغیازار به کلیسا اهدا شد، به نام هوهانس مگردیچ مقدس تغییر یافت.
کلیسای سورب هوهانس مگردیچ
نقاشی های موجود در محراب کارهای خام و ابتدایی از نقاشان محلی است.
در حیاط تعدادی سنگ قبر دیده می شود که بعضی از آنها با نقوش برجسته حکاکی شده اند و شغل و حرفۀ صاحب قبور را نشان می دهد. یکی از آنها که مصور شده تاریخ ۱۷۳۴م را نشان می دهد.
داخل کلیسا با سبک جدیدی تزئین شده و به سختی می توان حدس زد که طرح اصلی تزئینات آن قبلاً چگونه بوده است. هیچ نوع نقاشی دیواری یا گچکاری تزئینی باقی نمانده است، به جز آنهایی که در ساختمان محراب وجود دارد و آن نیز محتملاً بعدها اضافه شده است. برخی از صلیب های سنگی بر روی دیوار شرقی محراب توسط پوششی از رنگ طلایی، جدیداً اضافه شده اند.
کلیسای سورب کاتارینه (کاترین مقدس )
کلیسای کاتارینه مقدس در سال ۱۶۲۳ م در محله غُنون توسط خواجه یغیازار ساخته شده است.
کلیسا در حیاطی کوچک واقع شده و در سمت شمالی آن، دیر خواهران مقدس قرار دارد. حجره های مخصوص دعا در سمت شمال و جنوب محراب وجود دارند.
در این کلیسا تصویر دو تن از راهبه هایی وجود دارد که گفته می شود محتملاً متعلق به دو تن از سه راهبه ای است که از ارمنستان به جلفا آمده بودند. این سه تن اوروپسیانا، تاگوهی و هریپسیمه نام داشتند، که تصاویر مذکور متعلق به اوروپسیانا و تاگوهی است.
تعدادی نقاشی بی نشان نیز در کلیسا آویخته شده است.
کلیسای سورب بتقهم یا کلیسای میدان بیت اللحم
این کلیسا در سال۱۶۲۷ ــــ ۱۶۲۸م توسط خواجه پِترُس ولیجانیان ساخته شده است. دربارۀ تاریخچۀ بنای این کلیسا روایات گوناگونی وجود دارد. به روایتی برای این که انگیزۀ ساختن کلیسایی در خواجه پِترُس برانگیخته شود، به سفارش سازندۀ کلیسای مریم مقدس در روزهای عید از ورود خواجه پترس به آن کلیسا ممانعت به عمل می آمده است.
به روایتی دیگر در روز عید، که خواجه پترس برای خواندن دعا و به جا آوردن مراسم مذهبی به کلیسای مریم مقدس رفته بود، با انبوه و ازدحام جمعیت مواجه شد و قادر به ورود به کلیسا نشد و از این رو تصمیم به ساختن کلیسایی با شکوه تر و عظیم تر در جوار کلیسای مریم مقدس گرفت.
حیاط در سمت غربی کلیسا است. در سمت غربی حیاط، سنگ قبرهایی قرار دارند که متعلق به خواجه پترس و نوه اش می باشد. سنگ قبرهای دیگری نیز متعلق به روحانیان، خواجه ها، بازرگانان و صنعتگران در نقاط دیگر حیاط دیده می شود.
داخل کلیسا با انواع تزئینات پوشیده شده است. تزئینات داخلی کلیسا ترکیبی است از انواع گچبری های مطلا، گچکاری های نقاشی شده، نقاشی های دیواری و کاشی های هفت رنگ با تصاویری برگرفته از انجیل های عهد قدیم و جدید، قدیسین و نقوش گل و گیاه متنوع که اندکی پوسته پوسته شده اند.
کلاً این تزئینات در وضعیت خوبی هستند. کتیبه ها و نوشته های متعدد ارمنی نیز در آنجا وجود دارد. گنبد آن تماماً با نقاشی ها و گچکاری های مطلای بسیار زیبا تزئین شده است. نقاشی ها از لحاظ کیفیت متنوع و ظاهراً کارهایی از نقاشان محلی است.
فقدان تعادل در رنگ آرایی و رنگ های تکراری و ناهماهنگی رنگ های سبز و قرمز در کنار گچکاری های تزئینی، باعث به هم خوردن نظم آنها شده است. نقاشی های ردیف پایین دیوارها شامل جزئیات جالب توجهی از پارچه ها، لباس ها و روسری های متعلق به قرن هفدهم میلادی است.
نقاشی های دیوارهای محراب بیشتر به شیوۀ بومی هستند و تِم و موضوع آنها اغلب پیکره های ایستادۀ قدیسین است.
یک نقاشی رنگ روغن از سازندۀ کلیسا، خواجه پتروس ولیجانیان بر روی دیوار شمالی قرار دارد که در سمت چپ تصویر خواجه پترس زانو زده و در حال دعا دیده می شود. در کنار در غربی یک نقاشی تخیلی از جهنم وجود دارد.
این کلیسا دارای دو جلد کتاب خطی انجیل بسیار ارزشمند، که روی پوست نوشته شده اند، می باشد. یکی از آنها متعلق به سال م و دیگری متعلق به سال ۱۶۳۶م است.
این کلیسا از زیباترین و با شکوه ترین کلیساهای جلفا است. به گفتۀ برخی صاحب نظران، نقاشی های این کلیسا از نظر سبک حتی با ارزش تر از نقاشی های وانک ناجی مقدس است. ولی سال ها است که به واسطۀ بی توجهی رو به تخریب نهاده و اگر اقدامات لازم در جهت نگهداری آن به عمل نیاید، این کلیسای با شکوه که یکی از افتخارات جلفا است، در ردیف کلیساهای متروکه قرار خواهد گرفت.
کلیسای سورب لوساوریچ یا سورب میناس
اهالی محلۀ داورژ یا تبریزی ها که در محدودۀ این کلیسا سکونت دارند همان کسانی هستند که شاه عباس اول آنان را ابتدا در محلۀ شمس آباد سکونت داد سپس توسط شاه عباس دوم به محلۀ داورژ کوچانده شدند و در تاریخ۱۶۵۸ ــــ ۱۶۵۹م، این کلیسا را با جمع آوری اعانات بنا نمودند که تا سال۱۶۶۲ ــــ ۱۶۶۳م ساختمان آن به طول انجامید.
بر روی سقف، جایگاه ناقوس کوچکی وجود دارد که دارای یک جفت ناقوس است. بنا به روایاتی این ناقوس ها از طرف بازماندگان خواجه آقازار به کلیسا اهدا شده است.
تعدادی نقاشی رنگ روغن بر روی بوم و نقاشی های دیواری در کلیسا وجود دارد. مهمترین نقاشی، ” آخرین داوری” بر بالای دیوار شمالی قرار گرفته است.
تعداد زیادی کتیبه و صلیب های حکاکی شده بر سنگ نیز در کلیسا وجود دارد.
کلیسای سورب نرسس یا سورب آودیاتس (نرسس مقدس)
در بالای محراب، نقاشی مریم مقدس، مسیح و دوازده حواری وجود دارد که کار نقاشان مدرسۀ جلفا است و متعلق به سال ۱۷۲۴م است. اتاق دعا دارای صلیب چوبی بلندی است که بر روی آن نقاشی مسیح مصلوب دیده می شود.
کلیسای نیکلای مقدس یا سورب نیکوغایوس هایراپت (نیکوغایوس مقدس)
در محراب کلیسا پرده ای که پینتادو نام دارد و محصول جنوب هندوستان است، دیده می شود که در اندازه های ۳۹۰ * ۴۶۰ سانتیمتر است و تصویر مسروپ مقدس را نشان می دهد که کنار حضرت عیسی مسیح و مریم مقدس ایستاده است. این تصویر متعلق به سال ۱۸۱۰م، دارای نوشته ای به زبان ارمنی و یادگاری است از پسر سرکیس، مرحوم دِرکاراپت.
کلیسای سورب آمناپرگیچ (سرکیس مقدس)
این کلیسا توسط اهالی جلفا ساخته شده است که از شهر ایروان ارمنستان به جلفا کوچانده شده بودند.
این کلیسا بر روی چهار ستون قرار دارد و دارای گنبد با شکوهی است. در ساحت محراب آن نقاشی هایی وجود دارند که فاقد ارزش هنری هستند و در بالای هرکدام از آنها اسامی کسانی که این نقاشی ها به سفارش آنان کشیده شده، وجود دارد. درجایگاه مردم نیز دیوارها دارای نقاشی های بی ارزشی است.
در سمت جنوب کلیسا یک نمازخانۀ کوچک، با نام استپانوس مقدس وجود دارد.
پایان پیام/
