ره آورد اخبار: در میان بازار پرجنب‌وجوش میدان امام علی و خیابان هاتف اصفهان، مجموعه مسجد شعیا و امامزاده اسماعیل(ع) با قدمتی متعلق به دوره سلجوقی و صفوی، همچون نگینی فراموش‌شده در میان انبارهای تجاری و مغازه‌ها محاصره شده است.

قرن‌ها قبل از آنکه امامزاده اسماعیل اینجا دفن شود، یکی از شخصیت‌های دینی یهود به نام شعیا(شعیای نبی) در اینجا مدفون شد. امروزه بنای مزار شعیا به صورت منشوری شکل و چسبیده به امامزاده اسماعیل است.

امامزاده اسماعیل از جمله سادات صحیح النسب و معتبری است که در محلۀ تاریخی خوشینان اصفهان (گلباره یا گلبهار) دفن شده است. مؤلف کتاب تاریخ اصفهان (سلسله سادات و نسب امامزاده‌های اصفهان) این امامزاده را اسماعیل بن حسن بن زید بن امام حسن و قدیمی‌ترین فرد از سادات مدفون در اصفهان و متعلق به قرون دوم هجری می‌داند و استناد وی به کتیبۀ موجود در بقعۀ امامزاده می‌باشد.

قدیمی‌ترین کتیبه موجود در بنا به صورت منبت و متعلق به عصر آل مظفر می‌باشد. وجود تنوع خطوط ثلث و نستعلیق همراه با هنر کاشی، معرق، گچ بری، منبت و حکاکی بر زیبایی بنا افزوده است.

مهم‌ترین ویژگی کتیبه‌های امامزاده اسماعیل آن است که از سه نسلِ خاندان امامی اصفهانی در این بنا، اثر هنری وجود دارد که از ویژگی‌های انحصاری این مجموعه است.

عمدۀ درهای چوبی داخل بقعه منبت است و آثار منبت به این حجم در دیگر بناهای قدیمی اصفهان وجود ندارد. هنرهایی مانند خاتم کاری نیز قابل توجه است به طوری که سنگ مزار، چوبی و خاتم کاری است و نقره کوب و شبکه‌ای از برنج و فولاد در آن به کار رفته است. منبر خاتم امامزاده اثری فوق‌العاده نفیس است که در کاخ چهلستون نگهداری می‌شود. صنایع ظریفی مانند قلم‌زنی، طلاکاری، نقاشی و گچ بری نیز در این مجموعه به ویژه بقعه به چشم می‌آید. گنبد کم نظیر امامزاده جلوه‌ای فوق‌العاده و جذاب دارد که ابهت ناشی از زیبایی‌های آن هر بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند.

دالان ورودی و هشتی اول پیش از ورودی به بقعه هم، آثار نقاشی و تذهیب دارد. یگانه نمونۀ جوش طلا و فولاد در درب بزرگ امامزاده اسماعیل انجام شده که متأسفانه این صنعت رو به زوال رفته است. کاشی معرق؛ سردر و کتیبه‌ها و تابلوهای فراوانی در این مجموعه وجود دارد که با خط اسلیمی معرق، هنر کاشی کاری صفوی را به رخ می‌کشد.

بنای امامزاده اسماعیل در ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ۱۱۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده و از جمله معدود بقاعی است که اسناد تاریخی محکمی درباره اصالت آن وجود دارد. این مجموعه به عنوان اولین مسجد اصفهان در دوران خلافت امام علی(ع) نیز شناخته می‌شود.

دو سنگاب با حجاری خیره کننده و زیبا و خط ثلث برجسته در صحن امامزاده و متعلق به سال ۱۰۴۹ ق موجود است که کتیبۀ هردوی آن مشتمل بر صلوات بر چهارده معصوم است که میراث فرهنگی آنها را درون محفظه‌های شیشه‌ای حفاظت کرده است.

شیر سنگی کهن و ارزشمند امامزاده اسماعیل در وسط باغچه‌ای پر از درختان و گل‌ها زیاد به جشم نمی‌آید.

حجت‌الاسلام سعید معمار منتظرین، استاد و محقق حوزه علمیه اصفهان و دیگر علما بذا حضور در این مکان بر لزوم برگزاری مراسم بزرگ در این مکان تأکید کرده‌اند، اما ناهماهنگی بین دست‌اندرکاران و احتیاط بیش‌ازحد برخی مسئولان محلی، مانع تحقق این هدف شده است.

محمدرضا مسقطیان، رئیس هیئت امنا و رئیس هیئت حسینیه امامزاده اسماعیل در گفتگو با هم محله می گوید: ما با همکاری و همراهی سایر اعضا و نیک‌اندیشان کوشیده‌ایم چراغ برنامه‌های مذهبی را در این امامزاده با برگزاری جشن میلاد امام حسین(ع)، مراسم پرشور نیمه شعبان، شب‌های قدر و عزاداری محرم و عاشورا روشن نگه داریم و حضور هیئت‌های اصفهان در شب‌های چهارشنبه هر هفته، حیات معنوی این مکان را حفظ کرده است.

وی درخصوص ضریح چوبی منحصربه‌فرد امامزاده می‌گوید: این ضریخ کار دست هنرمندان گذشته و نماد مقاومت این مجموعه در برابر تغییرات نابخردانه است که با وجود پیشنهادات برای تعویض آن با ضریح فلزی، ترجیح داده‌ایم این اثر تاریخی را حفظ کنیم .

بسیج خواهران نیز در این مکان برنامه‌های خود را کم رمق ادامه می‌دهد، اما نیاز به حمایت بیشتر دارد.

در ایام محرم اینجا تحولی رخ می‌دهد؛ همان شیر سنگی که تمام سال در میان درختان باغچه تنها مانده، شاهد جمعیت۵ هزار نفری می‌شود که برای نوحه‌خوانی و عزاداری سیدالشهدا گرد هم می‌آیند

در زمان ۸سال دفاع مقدس این امامزاده یکی از پایگاه‌های فعال در زمینه آموزش نظامی و اعزام به جبهه بود ولی الان با خالی شدن محله از سکنه این امامزاده هم غربت قرار گرفته است.

با همه این قدمت و شکوه امروزه سکوت تلخی بر امامزاده اسماعیل(ع) حاکم است بطوریکه تاریخ کهن اینجا زیر آوار بی‌توجهی‌ها به سختی نفس‌ می‌کشد.

 تخریبی به نام تجارت در موقوفه‌ها

۱۹موقوفه تجاری امامزاده به جای مشاغل هنری و فرهنگی، به مغازه‌هایی با کاربری نامتناسب همچون ریخته‌گری تبدیل شده‌اند و برخی از این مشاغل امروز با استفاده از مواد اسیدی و قیر در کارگاه‌هایشان، زخم‌هایی را به جان این بنای تاریخی می‌نشانند. انتقال سرقفلی این مغازه‌ها نیز بدون رعایت قانون (پرداخت ۱۰ درصد به مالک) انجام می‌شود. موقوفه‌های امامزاده زیر نظر اوقاف و امور خیریه است و ارتباطی با هیئت امنای امامزاده ندارد.

 گردشگری؛ فرصتی از دست رفته

در حالی که تورهای گردشگری از میدان امام علی در چند متری این مجموعه ارزشمند بازدید می‌کنند؛ معمولاً از وجود چنین اثر تاریخی در این منطقه بی‌خبرند یا اطلاعات کافی درباره اهمیت آن ندارند. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان می‌تواند لیدرهای تورها را با تاریخچه منحصر به فرد این مجموعه آشنا کند و  این اثر را در مسیر اصلی تورهای گردشگری اصفهان قرار دهد، همچنین برنامه‌های بازدید منظم برای دانشجویان معماری و باستان‌شناسی ترتیب دهد؛ خواسته‌ای که بارها توسط هیئت امنای امامزاده با سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان درمیان گذاشته شده ولی هنوز ترتیب اثر داده نشده است.

از سوی دیگر، سازمان اوقاف و امور خیریه برای هر پروژه عمرانی، شرط مشارکت ۵۰ درصدی امامزاده را می‌گذارد، در حالی که این مجموعه از پس هزینه‌های جاری خود نیز برنمی‌آید.

امامزاده اسماعیل محصور در قلمرو انبارهای تجاری

محله‌ای که روزی مملو از زندگی و رفت و آمد اهالی محل بود، امروز به قلمرو انبارهای تجاری بدل شده؛ خانه‌های محله یکی پس از دیگری رنگ و روی تجارت گرفته‌اند. آقای محمدی، پیرمرد ۷۰ ساله محله که خاطرات نیم قرن همسایگی با این امامزاده را دارد، می‌گوید: روزگاری این حیاط مملو از جمعیت بود اما امروز نماز جماعت هم با جمعیتی کمتر از بیست نفر برگزار می‌شود؛ سابق کوچه پس کوچه‌های اینجا پر از سروصدای بچه‌ها بود. حالا حتی صدای پای رهگذری هم شنیده نمی‌شود و فقط وانت‌هایی که بارشان را در خانه‌ها خالی می‌کنند دیده می‌شوند.

با وجود ظرفیت‌های بالای این مجموعه، متاسفانه برنامه‌های فرهنگی خاصی در این مجموعه برگزار نمی‌شود. یکی از نوجوانان محله می‌گوید: «دارالقرآن الکریم اینجا چند ماهی است تعطیل شده، ولی ما دوست داریم کلاس‌های قرآن با روش‌های جذاب یا مسابقات قرآنی در اینجا برگزار شود. متأسفانه کسی به فکر ما و اینجا نیست».

 حجره‌های تاریخی؛ از انبار تا کانون فرهنگ

حجره‌های اطراف حیاط امامزاده امروز یا به انبار کالا تبدیل شده‌اند یا به حال خود رها شده‌اند. سقف برخی از آنها فرو ریخته و دیوارهایشان در حال تخریب است. این در حالی است که همین فضاها می‌تواند به کارگاه‌های هنرهای سنتی(خوشنویسی و نگارگری)، کتابخانه یا نمایشگاه‌های فرهنگی، کلاس‌های آموزش قرآن و کانون شعر آئینی تبدیل شوند.

اهالی محل در گفتگو با هم محله از نیاز مبرم این مجموعه به یک امام جماعت جوان می‌گویند. بر اساس گفت‌وگو با اهالی و زائران، یکی از مهم‌ترین کمبودهای این مجموعه، نبود امام جماعت جوان و روشنفکر است که بتواند با برنامه‌های متنوع و جذاب، نسل جوان را به این مکان تاریخی-مذهبی جذب کند. به گفته یکی از جوانان محله «متأسفانه استقبال از نماز جماعت اینجا کم شده، چون امام جماعتی داریم که با همدلی و نیازهای روز مردم آشنا نیست. اگر یک روحانی پرانرژی و خوش‌فکر بیاید، قطعاً حال و هوای امامزاده عوض می‌شود» این را جوان حاضر در حیاط امامزاده می‌گوید.

به گفته یکی از بازاریان قدیمی اینجا امام جماعتی نیاز دارد که علاوه بر محبوبیت و پذیرش اجتماعی میان مردم و بازاریان، با نمازگزاران و هیأت امنا و هیئت امامزاده و مسئولان مشورت کند و کارکردهای آموزشی، فرهنگی و اجتماعی را در این مجموعه فعال کند.

خانمی که خود را از نوادگان سادات طباطبایی معرفی می‌کند، می‌گوید: «اینجا فقط نباید مکان عزاداری باشد؛ می‌تواند مکانی برای نمایشگاه هنرهای اسلامی یا حتی نشست‌های علمی معنوی باشد، ولی متأسفانه امام جماعت فعلی اجازه برنامه‌های نوآورانه را نمی‌دهد»

گنبد امامزاده که بیش از ۱۵ سال برای مرمت آن نامه نگاری شده نمونه بارز این غفلت است. در آن زمان، تعمیر آن با ۱۱ میلیون تومان ممکن بود، اما امروز با هزینه‌ای نزدیک به ۲ میلیارد تومان در حال بازسازی است .

نبود جای پارک مناسب در مجاورت امامزاده، استقبال مردم را کاهش داده است. این در حالی است که فضای داخلی مجموعه ظرفیت برگزاری برنامه‌های بزرگ را دارد.

حالا در سکوت شبانه امامزاده اسماعیل، وقتی نور مهتاب بر شیر سنگی وسط باغچه می‌افتد، گویی این نگهبان خاموش تاریخ، چشم به راه نجات است، اینجا می‌تواند با همکاری مردم و با اقدامات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری اصفهان برای معرفی این اثر به تورهای گردشگری، با حضور یک امام جماعت جوان، دلسوز و آشنا به نیازهای روز، با ساماندهی موقوفات توسط سازمان اوقاف و امور خیریه و با تبدیل حجره‌های متروکه به مراکز فرهنگی از ورطه فراموشی نجات یابد.

امروزه امامزاده اسماعیل امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه مسئولان و مردم است.